Ανακαίνιση

1944-1956

Η Συναγωγή Ετζ Χαγίμ βεβηλώθηκε μέσα σε λίγες μέρες από τη σύλληψη της κοινότητας στις 29 Μαΐου 1944. Σύμφωνα με την περιγραφή αυτόπτη μάρτυρα, περίπου μία ώρα μετά τη βίαιη απομάκρυνση των 263 μελών της κοινότητας με φορτηγά – όταν «ακόμα τα σκεπάσματα ήταν ζεστά από τον ύπνο των ανθρώπων» – πρώτα οι Γερμανοί στρατιώτες και κατόπιν οι μη Εβραίοι γείτονες που κατοικούσαν στην εβραϊκή συνοικία ενθαρρύνονταν από τα μεγάφωνα να αρπάξουν ό,τι ήθελαν από τα άδεια σπίτια. Τραπέζια, καρέκλες, λευκά είδη, μαχαιροπίρουνα, πιατικά και ρούχα στοιβάχτηκαν στον δρόμο κι εξαφανίστηκαν σχεδόν αμέσως. Εκείνη την περίοδο, από τις δύο συναγωγές των Χανίων η Ετζ Χαγίμ ήταν η μόνη που είχε απομείνει. Η Μπεθ Σαλόμ, η μεσαιωνική συναγωγή που είχε ανακαινιστεί στα μέσα του 19^ου αιώνα, είχε καταστραφεί από βόμβα το 1941. Κατά τη διάρκεια εκείνου του βομβαρδισμού είχε επίσης καταστραφεί η mehitza (μεχιτσά: το χώρισμα του γυναικωνίτη από τον ανδρωνίτη), που ήταν χτισμένη στον νότιο τοίχο του κτιρίου και εκτεινόταν πάνω από το Μίκβε. Κατά τη διάρκεια της Κατοχής η Ετζ Χαγίμ εξυπηρετούσε τις θρησκευτικές ανάγκες τόσο των Σεφαραδιτών, όσο και των Ρωμανιωτών Εβραίων των Χανίων.

Κατά μία εκδοχή, κάποιες μέρες μετά τα γεγονότα που περιγράφηκαν παραπάνω και ενώ η κοινότητα ήταν ακόμη κρατούμενη στις φυλακές της Αγιάς, όχι μακριά από την πόλη των Χανίων, οι στρατιώτες της Βέρμαχτ μπήκαν στην Συναγωγή, μετέφεραν από εκεί και στοίβαξαν στην πίσω αυλή του σημερινού Αρχαιολογικού Μουσείου, που τότε χρησιμοποιούνταν ως στρατιωτική αποθήκη, όλα τα ιερά σκεύη του ναού, τα βιβλία και πιθανότατα το αρχείο της κοινότητας. Η τύχη των αντικειμένων αυτών είναι άγνωστη μέχρι σήμερα και υπάρχουν ανεπιβεβαίωτες πληροφορίες ότι ανάμεσα σε αυτά περιλαμβάνονταν tefillin (φυλακτήρια, δηλαδή μικρά μαύρα δερμάτινα κουτιά, που περιλαμβάνουν κυλινδρικές περγαμηνές με εδάφια από την Τορά), Siphrei Torah (χειρόγραφοι κύλινδροι της Τορά), siddurim (βιβλίο καθημερινών προσευχών) και, πιθανότατα, τεκμήρια από τη βιβλιοθήκη και θρησκευτικά άμφια. Τουλάχιστον ένας τόμος του Ταλμούδ (εξωβιβλική συλλογή εβραϊκών κειμένων) ήταν μέχρι πρόσφατα στη βιβλιοθήκη του Μοναστηρίου Γωνιάς, που σήμερα είναι η Ορθόδοξος Ακαδημία Κρήτης. Το Ταλμούδ έφερε το ex libris του τελευταίου Αρχιραββίνου Κρήτης, του Αβραάμ Εβλαγόν, που πέθανε το 1933. Αν και δεν έχουν εντοπιστεί μέχρι σήμερα, στο Ιστορικό Αρχείο Κρήτης πιθανολογείται ότι βρίσκονται μία Sepher Torah (Σέφερ Τορά: οι Περγαμηνές της Πεντατεύχου) και μία kettubah (συμβόλαιο γάμου).

Μέσα σε λίγες μέρες από την σύλληψη των Εβραίων της πόλης, καταπατητές εγκαταστάθηκαν στα άδεια σπίτια της εβραϊκής συνοικίας. Η άδεια Συναγωγή επίσης παραχωρήθηκε σε καταληψίες, οι οποίοι σύντομα άρχισαν να σκάβουν τους τοίχους, τα μαρμάρινα δάπεδα και τις λιθόστρωτες πλάκες του Μίκβε προς αναζήτηση τυχόν θαμμένου χρυσού. Οι τρεις τάφοι των ραββίνων στη νότια αυλή ανοίχτηκαν με βαριοπούλες κι ό,τι απέμεινε από τις ταφές διασκορπίστηκε τριγύρω.

Το εσωτερικό της Ετζ Χαγίμ χωρίστηκε με αυτοσχέδια διαχωριστικά, φτιαγμένα από υλικά από το Βήμα, το Εχάλ και τους πάγκους. Το πέτρινο αέτωμα της κεντρικής εισόδου καταστράφηκε και τα κομμάτια του – συμπεριλαμβανομένης της εβραϊκής επιγραφής που υπήρχε – χρησιμοποιήθηκαν στα μπάζα που έκλεισαν το άνοιγμα του γυναικωνίτη της βορεινής αυλής, από το οποίο κάποτε οι γυναίκες κοιτούσαν εντός της Συναγωγής. Μία επιγραφή που υπήρχε πάνω από την είσοδο του ναού ξηλώθηκε και στη θέση της είχε τοποθετηθεί εγκατάσταση για φως.

Το εσωτερικό του Μίκβε δεν υπέφερε λιγότερο. Ένα άνοιγμα που υπήρχε μπαζώθηκε και τοποθετήθηκε ένα διαχωριστικό που απομόνωνε το τελετουργικό λουτρό από τον χώρο ένδυσης. Όλες οι αψίδες εντός της Συναγωγής χτίστηκαν και δημιουργήθηκαν τετράγωνα παράθυρα.

1957-1994

Στα 1957 δρομολογήθηκε το ζήτημα των εβραϊκών περιουσιών των Χανίων υπό την ευθύνη του τελευταίου προέδρου της κοινότητας, ο οποίος κρυβόταν στην Αθήνα κατά τη διάρκεια της σύλληψης το 1944. Δόθηκε το δικαίωμα στους καταπατητές να αγοράσουν τις περιουσίες σε πλασματικές τιμές κι έτσι η οδός Κονδυλάκη έπαψε και επίσημα να αποτελεί εβραϊκή συνοικία. Απέμεινε μόνο η Συναγωγή Ετζ Χαγίμ, η οποία είχε περάσει εν τω μεταξύ στην κυριότητα του Κεντρικού Συμβουλίου των Εβραϊκών Κοινοτήτων Ελλάδας, όπως έγινε με όλες τις περιπτώσεις «εγκαταλελειμμένων» κοινοτικών εβραϊκών περιουσιών που ήταν συναγωγές. Οι καταπατητές της Συναγωγής εγκατέλειψαν τον χώρο, ο οποίος αφέθηκε στο έλεος της γειτονιάς. Έκτοτε ακολούθησαν καταπατήσεις και των δύο αυλών της Συναγωγής. Στη νότια αυλή ένας γείτονας τοποθέτησε έναν μικρό φράκτη, που σταδιακά μετακινούνταν όλο και παραπέρα προς τους τάφους των ραββίνων, με αποτέλεσμα το 1990 να έχουν φραχτεί, χτιστεί και φυτευτεί 40 τ.μ. από την αυλή της Συναγωγής. Στη δε βόρεια αυλή, μέχρι το 1994 το παρακείμενο καφέ με το όνομα «Συναγωγή» είχε ανοίξει τρία παράθυρα που ήταν χτισμένα από τον 19^ο αιώνα, όταν η ιδιοκτησία ανήκε σε μία εβραϊκή οικογένεια. Προφανώς αυτά τα παράθυρα είχαν κλειστεί όταν η οικογένεια απέκτησε το κτίριο που προηγουμένως ήταν το Ταλμούδ Τορά, άρα μέχρι τότε ήταν προσβάσιμο από τη Συναγωγή.

Η δεκαετία του 1990 ήταν η περίοδος όπου όλη η γειτονιά υπέστη μία σειρά ενδιαφερόντων αλλαγών. Ένα πρώην σαπωνοποιείο, που ανήκε σε έναν Εβραίο ονόματι Ιακώβ, είχε μετατραπεί σε εστιατόριο. Οι πελάτες του εστιατορίου πληροφορούνταν ότι το μέρος ήταν πρώην συναγωγή. Το «Καφέ Συναγωγή» φαίνεται ότι χρησιμοποίησε αυτήν την ονομασία με την ελπίδα να κερδίσει από την ασάφεια της κατάστασης και χρησιμοποίησε διακοσμητικές εικόνες που εύκολα ταιριάζουν στο αντι-σημιτικό στερεότυπο. Αυτό που φαίνεται ότι αποσκοπούσε στην απεικόνιση ενός «ραββίνου» χρησιμοποιήθηκε απροκάλυπτα ως λογότυπο του μαγαζιού, στις επιγραφές και τις κάρτες του. Όχι μακριά, ένα ακόμη καφέ πήρε την ονομασία «Χάβρα» (η λέξη παραπέμπει σε ένα εβραϊκό μέρος προσευχής τρελών), που παραπέμπει σε υποτιμητικούς συνειρμούς για τους Εβραίους στην Ελλάδα. Με όλα τα παραπάνω δεν είναι περίεργο ότι ο χώρος της Ετζ Χαγίμ έγινε ένας βολικός σκουπιδότοπος της γειτονιάς. Οι αυλές είχαν μπάζα, σπασμένα μπουκάλια, πεταμένα μαγειρικά σκεύη, πεθαμένα ζώα. Το άδυτο του ναού, που πλέον δεν είχε ούτε τα διαχωριστικά που είχαν τοποθετήσει οι προηγούμενοι καταπατητές κάτοικοί του, είχε χρησιμοποιηθεί σαν σκυλόσπιτο, κατόπιν σαν κοτέτσι κι έπειτα σαν αποθήκη για τα τραπέζια και τις καρέκλες ενός κοντινού εστιατορίου. Επίσης, ο χώρος φαίνεται ότι πρόσφερε και ένα βολικό και προφυλαγμένο αποχωρητήριο.

Κατά τραγική ειρωνεία, λόγω της αδιαφορίας και της απληστίας, η Ετζ Χαγίμ είχε μετατραπεί σε ένα μνημείο της νίκης του Χίτλερ και των Ναζί. Εδώ, στην καρδιά της συνοικίας που κάποτε ήταν εβραϊκή, υπήρχαν όλα τα στοιχεία που χρειαζόταν κάποιος για να διαπιστώσει όχι μόνο ότι όλοι οι Εβραίοι είχαν εξαλειφθεί, αλλά και ότι όλη η ιστορία τους (2.300 χρόνια κρητοεβραϊκής ιστορίας) είχε σβηστεί. Ό,τι είχε απομείνει, σαν θολή και άβολη ανάμνηση εκείνη την περίοδο, είχε διαστρεβλωθεί για να εξυπηρετήσει τη φτηνή εμπορευματοποίηση.

Στην αντίληψή μου, όπως και στην αντίληψη καλών φίλων και υποστηρικτών της προσπάθειας, ακόμη κι αν στα Χανιά δεν επρόκειτο να ξαναϋπάρξουν παρά ελάχιστοι Εβραίοι, η Ετζ Χαγίμ έπρεπε να διασωθεί με κάθε κόστος. Παραδόξως ήταν ο ίδιος ο Νομάρχης Χανίων που διατύπωσε με τον καλύτερο τρόπο όσα συνέβησαν, όταν δημοσίευσε έναν άρθρο τις παραμονές των επαν-εγκαινίων το 1999, όπου αναλογιζόταν τι θα είχε συμβεί αν οι Εβραίοι των Χανίων είχαν επιβιώσει του πολέμου. Αν ένας Εβραίος μπόρεσε να ξαναχτίσει την Συναγωγή, τι θα είχε συμβεί αν 263 είχαν διασωθεί; Η μόνη απάντηση στην ερώτηση αυτή είναι ‘Am Israel hayy!’ («οι άνθρωποι του Ισραήλ ζουν!»).

Μέσα σε αυτό το πνεύμα η πεποίθηση ότι το ιερό αυτό μέρος έπρεπε να αποκατασταθεί, μετατράπηκε σε αναγκαιότητα.

1995-1999

Το 1995 διοργανώθηκε στη Νέα Υόρκη ένα ειδικό σεμινάριο, υπό την αιγίδα του World Monument Fund (Παγκόσμιου Ταμείου Μνημείων). Οργανωτής ήταν η International Survey of Jewish Art και το θέμα του ήταν “Endangered Jewish Monuments” («Εβραϊκά Μνημεία σε Κίνδυνο»). Ο Νικόλας Σταυρουλάκης προσκλήθηκε να κάνει μία παρουσίαση και το θέμα που επέλεξε είχε τον τίτλο ‘The Synagogue of Hania’ («Η Συναγωγή των Χανίων»). Λίγο μετά το τέλος του σεμιναρίου ανακοινώθηκε ότι η Ετζ Χαγίμ είχε επιλεγεί να χαρακτηριστεί ως ένα από τα 100 μνημεία σε κίνδυνο παγκοσμίως κι ότι έχρηζε άμεσης συντήρησης από το World Monument Fund. Ο απερχόμενος πρόεδρος του Κεντρικού Συμβουλίου Εβραϊκών Κοινοτήτων Ελλάδας, κ. Μωυσής Μαΐσης, και ο διάδοχός του, κ. Μωυσής Κωνσταντίνης, από κοινού ενέκριναν τις εργασίες, που άμεσα ξεκίνησαν. Ο Νικόλας Σταυρουλάκης ορίστηκε διευθύνων και συντονιστής του έργου, καθώς και υπεύθυνος για την εξεύρεση χρηματοδοτήσεων. Η αρχική χρηματοδότηση δόθηκε από τον Jacob Rothschild και τον Ronald Lauder.

Αυτό που έκανε πιο επιτακτική την έναρξη των εργασιών ήταν ένας σεισμός που έπληξε τα Χανιά το 1995. Μέσα σε λίγες ώρες παρουσιάστηκαν ρωγμές στους τοίχους κι ένα μέρος της οροφής κατέρρευσε. Ήταν ανάγκη να ξεκινήσουν άμεσα οι εργασίες.

Σημαντικό εξ αρχής ήταν να προσδιοριστεί ακριβώς τι έπρεπε να επιτευχθεί. Διάφορες οπτικές έπρεπε να ληφθούν υπόψη. Ξεκινούσαμε μία σειρά εργασιών για τη διατήρηση, την ανακατασκευή, την αποκατάσταση ή την ανακαίνιση του κτιρίου; Η επιλογή της διατήρησης δεν ήταν αποδεκτή, καθώς θα έπρεπε να παραμείνουν εμφανή τα σημάδια της εγκατάλειψης και της πλήρους καταστροφής που είχαν σημαδέψει το κτίριο από το 1944. Η αποκατάσταση, επίσης, θα ήταν ανέφικτη, καθώς δεν είχαν διασωθεί επαρκή στοιχεία για να γνωρίζουμε την ακριβή εικόνα κάθε γωνιάς του κτιρίου. Ήταν, όμως, σαφές ότι η Ετζ Χαγίμ είχε ανακαινιστεί αρκετές φορές – μία φορά τον 17^ο αιώνα, άλλη μία τον 19^ο αιώνα, καθώς και το 1904 γνωρίζουμε ότι έγιναν εργασίες ανακαίνισης για να προσαρμοστεί η Συναγωγή στις τρέχουσες ανάγκες της κοινότητας. Αφού καταλήξαμε, τα καθήκοντά μας ήταν πολύ ξεκάθαρα: έπρεπε το κτίριο να ενισχυθεί στατικά, ώστε να μην κινδυνεύει από σεισμούς· έπρεπε, επίσης, να εξαφανιστούν τα σημάδια της εγκατάλειψης και της αδιαφορίας που είχαν σημαδέψει τη Συναγωγή μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο· έπρεπε να ξαναγίνει μία ζωντανή συναγωγή, ανοιχτή στην προοπτική Εβραίοι να ξαναπροσεύχονται στον χώρο της· έπρεπε, βέβαια, να συντηρήσουμε ζωντανή τη μνήμη της κοινότητας που χάθηκε το 1944· έπρεπε, τέλος, να αποτελέσει τον μάρτυρα των 2.300 χρόνων ιστορίας των Εβραίων της Κρήτης, καθώς ήταν το μοναδικό εναπομείναν εβραϊκό μνημείο του νησιού.

Στις 10 Οκτωβρίου 1999 περίπου 350 άνθρωποι μαζεύτηκαν στα Χανιά, για να συμμετάσχουν στην τοποθέτηση της Siphrei Torah στο νέο Εχάλ της Ετζ Χαγίμ. Η λειτουργία τελέστηκε από τους ραβίνους της Αθήνας, Ιακώβ Αράρ και Ισαάκ Μιζάν και από τον ραβίνο της Θεσσαλονίκης, Ιακώβ Νταγιάν. Με την παρουσία τους μας τίμησαν επίσης οι αδελφοί Καπουκίνοι από την παρακείμενη Καθολική Εκκλησία, οι Αδελφές του Ελέους (της Μητέρας Τερέζα) και ο πρέσβης της Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας της Γερμανίας. Ο πρώην πρωθυπουργός και Επίτιμος Πρόεδρος της Νέας Δημοκρατίας, Κωνσταντίνος Μητσοτάκης, παρακολούθησε την τελετή, μαζί με τους προέδρους και μέλη των υπόλοιπων Εβραϊκών Κοινοτήτων της Ελλάδας.

1999 και εξής

Από την ημέρα των επαν-εγκαινίων, η Συναγωγή έκανε εμφανή την παρουσία της, αργά αλλά σταθερά. Έδωσε στους ντόπιους την ευκαιρία να συνδεθούν με ένα παρελθόν που είχε σχεδόν ξεχαστεί, ένα παρελθόν όπου ο πλουραλισμός ήταν ζωτικό στοιχείο της ζωής στα Χανιά. Αποτέλεσε, επίσης, την πρώτη προσπάθεια να εξερευνηθεί ο ενεργητικός ρόλος που μπορούν να παίξουν οι Εβραϊκές κοινότητες της Ελλάδας σε μία ως επί το πλείστον ορθόδοξη χριστιανική κοινωνία. Η Συναγωγή έχει καταφέρει να λειτουργεί κατά τη διάρκεια όλων σχεδόν των εβραϊκών γιορτών, ιδιαίτερα στο Pesah (Πάσχα) και στο Sukkoth (Σουκότ) και, συντηρώντας το πνεύμα τους, οι χριστιανοί γείτονες και φίλοι μας καλούνται να συμμετέχουν στις λειτουργίες μας. Στο ετήσιο Seder (Σέντερ) παρίστανται συνήθως πάνω από 60 άτομα και για το Sukkoth προετοιμάζεται τραπέζι της κοινότητας στην Sukkah (Σουκά: προσωρινή κατασκευή από γήινα υλικά) που στήνεται στην βόρεια αυλή.

Τον χειμώνα του 2001 διεξήχθη ένα σεμινάριο στην Συναγωγή, το οποίο κράτησε μία εβδομάδα. Το θέμα του ήταν «Προσευχή και Προσεγγίσεις στον Θεό» και του σεμιναρίου ηγήθηκε ο David Burrell του Notre Dame University. Περίπου 25 άτομα παρακολούθησαν τις συζητήσεις, που επικεντρώνονταν στις προσωπικότητες των Etti Hilsum, St. Terese of Avila και Jalal ad-Din Rumi.

Η Ετζ Χαγίμ σταδιακά διαγράφει τη δική της πορεία, ως μια τρέχουσα εβραϊκή παρουσία και ως μάρτυρας της μακράς και ζωντανής ιστορίας των Εβραίων της Κρήτης. Σύμβολο του οίκου του πατέρα μας, Αβραάμ, οι πύλες της καλωσορίζουν όσους μοιράζονται τις αξίες του ελέους, της δικαιοσύνης, της συμπόνιας και της αγάπης για τους συνανθρώπους μας.

Μία πλήρης περιγραφή της ανακαίνισης του κτιρίου υπάρχει στο αναμνηστικό λεύκωμα που διατίθεται στην Συναγωγή.

Ο Νίκος Σταυρουλάκης έχει κάνει πολλές παρουσιάσεις για την ανακαίνιση της Συναγωγής Ετζ Χαγίμ, όπως για παράδειγμα στο Borderland Foundation στο Sejny της Πολωνίας, στο Ludwig Maximilians University του Μονάχου και στην École française d’archéologie στην Αθήνα.

N.Σ.