Ιστορία & Αρχιτεκτονική

Οι Εβραίοι της Κρήτης και η Συναγωγή Ετζ Χαγίμ

Παρά τις διάφορες κατακτήσεις – ρωμαϊκή, βυζαντινή, αραβική, ενετική και οθωμανική – οι Εβραίοι της Κρήτης συντήρησαν μία εντυπωσιακή συνέχεια μέσα στον χρόνο. Κατά τα τέλη του 19^ου αιώνα έγινε σαφέστερη η διαμάχη ανάμεσα στις ευρωπαϊκές δυνάμεις για τη μοίρα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Σημειώνονταν συχνά εσωστρεφείς εξεγέρσεις, με σκοπό την ένωση της Κρήτης με το ελληνικό κράτος. Ως συνέπεια των παραπάνω, οι Εβραίοι της Κρήτης ξεκίνησαν να μεταναστεύουν, καταλήγοντας το 1941 να επιβιώνει μονάχα μία κοινότητα – αυτή των Χανίων – που αριθμούσε περίπου 330 άτομα. Η κοινότητα αυτή είχε δύο συναγωγές που χρονολογούνταν από τον Μεσαίωνα – την Μπεθ Σαλόμ και την Καλ Καντός Ετζ Χαγίμ.

Το 1941, κατά τη διάρκεια των βομβαρδισμών και του σφυροκοπήματος των Χανίων στην αρχή της Μάχης της Κρήτης, η Μπεθ Σαλόμ καταστράφηκε, αφήνοντας μόνο μία συναγωγή να εξυπηρετεί τις ανάγκες της κοινότητας. Τον Μάιο του 1944 ολόκληρη η κοινότητα συνελήφθη από τους Ναζί και, μετά από μία περίοδο κράτησής της σε κοντινές φυλακές, στάλθηκε στο Ηράκλειο, όπου στοιβάχτηκε στο πλοίο Τάναϊς. Τις πρώτες πρωινές ώρες της επόμενης μέρας, στα μέσα του πλου για το λιμάνι του Πειραιά, το πλοίο τορπιλίστηκε από βρετανικό υποβρύχιο και βυθίστηκε μέσα σε 15 λεπτά. Δεν υπήρξε κανείς επιζών.

Πόροι

Μέχρι το 1995 η εβραϊκή συνοικία και η Συναγωγή των Χανίων σταδιακά βυθίζονταν στη λήθη. Η μνήμη του τραγικού ναυαγίου σχεδόν εξαφανίστηκε, μέσα στον ενθουσιασμό της ανάπτυξης των Χανίων σε τουριστικό θέρετρο. Όμως, ένας ισχυρός σεισμός έφερε το κτίριο της Συναγωγής στα πρόθυρα της ολοκληρωτικής κατάρρευσης. Κατόπιν αυτού, ο Νίκος Σταυρουλάκης έκανε μία σχετική παρουσίαση στο συμπόσιο που διοργανώθηκε από κοινού από το World Monument Fund (Παγκόσμιο Ταμείο Μνημείων) και το Jewish Heritage Program (Πρόγραμμα Εβραϊκής Κληρονομιάς) στη Νέα Υόρκη. Άμεσα πάρθηκε η απόφαση να συμπεριληφθεί η Συναγωγή Ετζ Χαγίμ στη λίστα των 100 απειλούμενων μνημείων παγκόσμιου πολιτιστικού ενδιαφέροντος το 1996, δίπλα στα μνημεία της Αγιάς Σοφιάς, του ναού της Αθηνάς στη Ρώμη κλπ. Μία νέα περίοδος ξεκίνησε τότε για την μακρά ιστορία της Ετζ Χαγίμ. Μία αρχική χρηματοδότηση αποφασίστηκε από το Ίδρυμα Ronald S. Lauder για τις εργασίες αποκατάστασης, που πραγματοποιήθηκαν υπό την αιγίδα του World Monument Fund και σε συνεργασία με το Κεντρικό Συμβούλιο Εβραϊκών Κοινοτήτων στην Ελλάδα. Οι εργασίες ξεκίνησαν το 1998. Επιβλέπων του έργου ήταν ο Νίκος Σταυρουλάκης, επίτιμος διευθυντής του Εβραϊκού Μουσείου Ελλάδας. Το έργο συνολικά χρηματοδοτήθηκε από τα ιδρύματα Rothschild, Lauder, Rosenberg, Rose, καθώς και από άλλα ιδρύματα και φυσικά πρόσωπα.

Τα εγκαίνια

Η Συναγωγή ξανάνοιξε επίσημα στις 10 Οκτωβρίου 1999, όταν τοποθετήθηκαν στις πόρτες της τα mezzuzoth (η μεζουζά: κομμάτι παπύρου μέσα σε θήκη, όπου καταγράφονται τα πρώτα δύο εδάφια του Σμα Ισραέλ και τοποθετείται στα δοκάρια των θυρών) και μία Σέφερ Τορά (Περγαμηνή Πεντατεύχου) μεταφέρθηκε τελετουργικά στη Συναγωγή.

Κάτοψη της Ετζ Χαγίμ

Το κτιριακό συγκρότημα της Ετζ Χαγίμ έχει ως επίκεντρο την ίδια τη Συναγωγή. Στη σημερινή του μορφή περιλαμβάνει δύο αυλές: αυτή που φέρει την ονομασία Κήπος Ronald Lauder, στη νότια πλευρά, έχει ορισμένους τάφους και παρέχει πρόσβαση στο Μίκβε. Η αυλή στη βόρεια πλευρά, στρωμένη με βότσαλο και αφιερωμένη στους Φίλους της Ετζ Χαγίμ, συνορεύει βόρεια με κτίσμα που παλαιότερα ήταν το Ταλμούδ Τορά των Χανίων (το εβραϊκό σχολείο) και σήμερα στεγάζει επιχείρηση, που δεν έχει σχέση με την Συναγωγή Ετζ Χαγίμ. Οι δύο αυλές έχουν ξεχωριστές εισόδους. Στην βόρεια έχει κανείς πρόσβαση από την πύλη Rothschild. Η δε μικρή είσοδος για τη νότια αυλή άλλοτε οδηγούσε στον γυναικωνίτη, που έφερε μεγάλο θόλο. Η οπτική επαφή από τον πρώτο όροφο στο εσωτερικό της Συναγωγής γινόταν από μία ενετική αψίδα. Η μεγάλη πύλη που οδηγεί στην αυλή με τους τάφους των ραββίνων δημιουργήθηκε εκεί όταν χτίστηκε ένας συμβολικός τοίχος (ερούβ) για να διαχωρίσει τον χώρο των τάφων από το υπόλοιπο συγκρότημα. Είναι επίσης πιθανό ότι αυτή η πύλη επέτρεπε την πρόσβαση τόσο στους τάφους, όσο και στο Μίκβε, το οποίο χρησιμοποιούνταν από κοινού με τη Συναγωγή Μπεθ Σαλόμ.

Η βορεινή αυλή έχει στον ανατολικό της τοίχο μία πηγή, που ανακατασκευάστηκε με υλικό από την οροφή του ίδιου του κτιρίου, μετά την κατάρρευσή της το 1995. Ακριβώς απέναντι από την πηγή υπάρχει μικρός κήπος, αφιερωμένος στην Judith Humphrey. Δίπλα του βρίσκεται πιο πρόσφατο κτίσμα, που εκτιμάται ότι είχε ανεγερθεί στα μέσα του 19^ου αιώνα. Το ισόγειο αυτού του κτίσματος πρέπει να ήταν το δωμάτιο του επιστάτη, ενώ από πάνω του ήταν ένα «γυναικείο μπαλκόνι», κατά το οθωμανικό αρχιτεκτονικό πρότυπο.

Το εσωτερικό της Ετζ Χαγίμ είναι διαμορφωμένο κατά την παράδοση των ρωμανιώτικων εβραϊκών κοινοτήτων της Ελλάδας. Αρκετά παραδείγματα τέτοιας χωροθέτησης σε συναγωγές έχουν επιβιώσει, στα Ιωάννινα, στη Χαλκίδα, στην Κέρκυρα. Τέτοιο παράδειγμα φαίνεται ότι αποτελούσε και η συναγωγή στην Πάτρα, όσο μαρτυρεί η εναπομείνασα επίπλωσή της. Η διαμόρφωση αυτή είναι αρκετά διαφορετική από ό,τι βλέπουμε σε σεφαραδίτικες συναγωγές στην Ελλάδα. Μπορεί δε να εντοπιστεί και στη Βενετία, όπως και σε άλλα μέρη της Ιταλίας, και σε κάποιες περιπτώσεις στην Τουρκία και τη βόρεια Αφρική. Όμοια με κάθε άλλο τύπο συναγωγής, στη ρωμανιώτικη χωροθέτηση το Εχάλ (η Ιερή Κιβωτός) βρίσκεται στην ανατολή. Όμως, η χαρακτηριστική διαφορά των ρωμανιώτικων συναγωγών είναι ότι το Βήμα (βήμα ανάγνωσης της Τορά) βρίσκεται απέναντι από το Εχάλ, ακουμπώντας στον δυτικό τοίχο της συναγωγής.

Η τοποθέτηση των καθισμάτων είναι με την πλάτη στον βόρειο και νότιο τοίχο, κατά μήκος του κεντρικού κλίτους. Η διαμόρφωση αυτή είναι μία εξαιρετικά πρακτική λύση, ώστε το εκκλησίασμα να παρακολουθεί την Τορά καθώς μεταφέρεται από το Εχάλ στο Βήμα και αντίστροφα ή για να παρακολουθεί τις διαδρομές που ακολουθούνται εντός του ναού σε συγκεκριμένες γιορτές, π.χ. στο Σουκότ. Έτσι, από το σημείο που κάθεται ή στέκεται κάποιος, μπορεί να κοιτάζει προς την Ανατολή ή τη Δύση ή μπορεί να απλώσει το χέρι του και να αγγίξει την Τορά.

Φωτογραφία του εσωτερικού της Ετζ Χαγίμ, με το Εχάλ στα αριστερά και το Βήμα στα δεξιά.

Η οπτική επαφή των γυναικών με το εσωτερικό του ναού ήταν εφικτή μέσω ενός καφασωτού στη ΝΑ αψίδα, ενώ ένας ακόμη μικρός γυναικωνίτης βρισκόταν πάνω από τον χώρο του γραφείου, στην ΒΔ πλευρά. Η μεγάλη θολωτή κατασκευή καταστράφηκε εντελώς το 1941 και ο χώρος ξαναχτίστηκε το 2008, ως βιβλιοθήκη στη μνήμη της Jennifer Stein. Και οι δύο παραπάνω χώροι φιλοξενούν σήμερα μέρος της βιβλιοθήκης της Συναγωγής και εκθέσεις.

Ν. Σ.